در تقویم عواطف بشری، برخی زخم‌ها هرگز کهنه نمی‌شوند؛ بلکه با گذشت زمان، عمیق‌تر و زنده‌تر در حافظه یک ملت ریشه می‌دوانند. سالروز شهادت حضرت صدیقه کبری(س)، تکرار یک خاطره تلخ نیست؛ بلکه حیاتی است جاری در رگ‌های زمان که هر سال، نبض حقیقت‌خواهی و مظلومیت را در جهان ما تندتر می‌کند. امروز در عصر اضطراب‌های فراگیر و در محاصره نجواهای یأس‌آلود که از هر سو روان‌ها را می‌خراشد، بیش از هر زمان دیگری جای خالی آن «مادر» که پناه پدر بود، احساس می‌شود.
اما در این زمانه که روایت‌های بحران و بن‌بست، ذهن و زبان ما را اشغال کرده، چگونه می‌توان از میراث آن بانوی مطهره، سپری در برابر سایه خزنده ناامیدی ساخت؟ آیا در مکتب فاطمی، راهکاری عملی برای ترمیم زخم‌های روح جمعی و بازگرداندن نشاط معنوی به جامعه وجود دارد؟ برای یافتن پاسخی عمیق به این پرسش‌ها و واکاوی راهبردهای معنوی برای عبور از گردنه‌های سخت زندگی، پای صحبت‌های حجت‌الاسلام والمسلمین وحید قنبری‌راد، استاد و پژوهشگر قرآنی و مدرس دارالقرآن آستان قدس رضوی نشسته‌ایم. با ما همراه باشید.

یأس؛ خیانتی به ساحت امید

حجت‌الاسلام والمسلمین قنبری راد با تأکید بر اینکه یکی از قبیح‌ترین گناهان اجتماعی، ترویج یأس و ناامیدی در جامعه است، تحلیل خود را این‌گونه آغاز می‌کند: از منظر شریعت، هر فردی که با گفتار یا رفتار خود، بذر ناامیدی را در دل مردم بکارد، مرتکب فعل حرام شده و باید پاسخگوی این خیانت بزرگ باشد. تضعیف روحیه مردم، زیرسؤال بردن کارآمدی قوانین الهی و القای حس بن‌بست، دقیقاً همان هدفی است که دشمنان اسلام دنبال می‌کنند. آن‌ها با ابزار ترس، کاسبی کرده و می‌کوشند اراده جوامع اسلامی را سست کنند. این در حالی است که قرآن کریم به ما فرمان می‌دهد: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ» (انفال، آیه ۶۰)؛ یعنی تمام توان خود را برای ترساندن دشمن خدا و دشمن خودتان به کار گیرید. بنابراین، اگر کسی در جامعه اسلامی، به هر نامی، دل مردم را خالی کند و به جای ترساندن دشمن، به تضعیف جبهه خودی بپردازد، بزرگ‌ترین خیانت را مرتکب شده است؛ خیانتی که می‌تواند به فرار نخبگان و سرخوردگی نسل جوان منجر شود.
این پژوهشگر قرآنی با اشاره به ابزارهای نوین جنگ روانی می‌افزاید: امروزه باید هوشیار بود که این القای یأس، شکل‌های پیچیده‌تری نیز به خود گرفته است. برای مثال، برخی الگوریتم‌های هوش مصنوعی که توسط امپراتوری‌های رسانه‌ای غرب تغذیه و مدیریت می‌شوند، در کنار خدمات ظاهری، تحلیل‌هایی جهت‌دار و ناامیدکننده از وضعیت جوامع اسلامی ارائه می‌دهند تا به صورت نامحسوس، روحیه ما را تخریب کنند. بنابراین، دمیدن در آتش ناامیدی، گناهی نابخشودنی است که فرد باید در پیشگاه خداوند برای آن پاسخگو باشد.

استغفار؛ تنها امان‌نامه باقی

‏در برابر این هجمه سازمان‌یافته برای ترویج ناامیدی، دین چه راهکار عملی و معنوی‌ای را به‌عنوان پناهگاه معرفی می‌کند؟
او در پاسخ به این پرسش، با اشاره به داستان قرآنی حضرت یونس(ع) تبیین می‌کند: راهکار اصلی، بازگشت و توجه به منبع لایزال امید، یعنی خداوند متعال است. قرآن کریم در ماجرای حضرت یونس(ع) به ما می‌آموزد حتی یک پیامبر الهی، زمانی که از قوم خود ناامید شد و آنان را ترک کرد، در تنگنا و تاریکی‌های متعدد گرفتار آمد. اما کلید نجات او چه بود؟ استغفار و اذعان به قصور خویش در آن ذکر مشهور: «فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ» (انبیا، آیه ۸۷). این داستان نشان می‌دهد احساس بن‌بست و گرفتار شدن در مشکلات، ریشه در فاصله گرفتن از خداوند دارد و راه خروج از آن، چیزی جز عذرخواهی و طلب آمرزش نیست. مادامی که انسان خود را طلبکار می‌بیند و حاضر به پذیرش خطاهای خود نیست، درهای رحمت به روی او بسته می‌ماند.
این استاد حوزه علمیه با استناد به کلام امیرالمؤمنین(ع) می‌افزاید: حضرت علی(ع) در حکمت ۸۸ نهج‌البلاغه، به دو امان و پناهگاه در برابر عذاب الهی اشاره می‌کند: «کَانَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ؛ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِی فَالِاسْتِغْفَارُ. در زمین دو وسیله امان از عذاب الهی بود که یکی از آن دو [وجود پیامبر(ص)] برداشته شد، پس به دیگری [استغفار] تمسک جویید». این کلام گهربار به ما یادآوری می‌کند پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، تنها پناهگاه امن ما در برابر بلاها و تسلط دشمنان، فرهنگ استغفار است. تا زمانی که این امان الهی در میان جامعه زنده باشد، بن‌بستی وجود نخواهد داشت.

فاطمه(س)؛ تجلی رحمت واسعه

‏فراتر از ابعاد معنوی آیا می‌توان برای استغفار، برکات ملموس و کارکردهای اجتماعی در زندگی امروز نیز متصور شد؟
وی در تشریح این موضوع خاطرنشان می‌کند: قطعاً. برکات استغفار تنها به رفع عذاب اخروی محدود نمی‌شود، بلکه گشایش‌های مادی و دنیوی را نیز به همراه دارد. حضرت نوح(ع) به قوم خود وعده می‌دهد اگر به درگاه پروردگار استغفار کنید، نتایج ملموس آن را خواهید دید: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُم مِّدْرَارًا وَیُمْدِدْکُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَل لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَارًا؛ گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است، تا باران‌های پربرکت آسمان را پی‌درپی بر شما فرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان یاری کند و باغ‌ها و نهرها برایتان قرار دهد». (نوح، آیات ۱۲-۱۰) این آیات به‌صراحت نزول برکات آسمانی، رونق اقتصادی و افزایش نیروی انسانی را به طلب آمرزش گره می‌زند. امیرالمؤمنین(ع) نیز می‌فرماید کسی که رابطه خود با خدا را از طریق استغفار اصلاح کند، خداوند رابطه او با مردم را اصلاح خواهد کرد.
این کارشناس دینی با گریز به سیره فاطمی، یادآور می‌شود: در اوج این معارف، وجود مقدس اهل‌بیت(ع) خود بزرگ‌ترین باب رحمت و جلوه‌ای از مغفرت الهی هستند. در آستانه شهادت حضرت صدیقه طاهره(س) باید بدانیم ایشان خود یکی از مصادیق استغفار و وسیله‌ای برای جلب رحمت پروردگار هستند. در روایتی نورانی از پیامبر اکرم(ص) خطاب به ایشان آمده است: «یَا فَاطِمَةُ... مَنْ صَلَّی عَلَیْکِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَلْحَقَهُ بِی حَیْثُ کُنْتُ مِنَ الْجَنَّةِ؛ هرکس بر تو صلوات فرستد، خداوند او را می‌آمرزد و در هر کجای بهشت که باشم، او را به من ملحق می‌کند». این حدیث شریف نشان می‌دهد محبت و توسل به حضرت زهرا(س)، خود راهی برای بخشودگی و تعالی است. ایشان در سخت‌ترین شرایط پس از رحلت پدر بزرگوارشان، با صبری بی‌مثال و پناه بردن به پروردگار، به ما آموختند حتی در اوج مصیبت‌ها نیز نباید از رحمت الهی ناامید شد.

امید؛ رسالت مؤمن فاطمی

حجت‌الاسلام قنبری راد در پایان با ترسیم یک نقشه راه برای جامعه ایمانی تصریح می‌کند: بر اساس روایات، فقیه کامل و انسان حقیقی کسی است که مردم را از رحمت خدا مأیوس نکند. وظیفه عالمان و نخبگان جامعه، دمیدن روح امید و نشان دادن درهای باز رحمت الهی است. ما بی‌صاحب نیستیم و در سایه توجهات حضرات معصومین(ع) قرار داریم. خداوند اهل‌بیت(ع) را برای گشودن گره‌های زندگی ما و رساندنمان به سرچشمه معرفت قرار داده است. همان‌گونه که حضرت یعقوب(ع) در اوج سختی‌ها به فرزندانش فرمود: «وَلَا تَیْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛ و از رحمت خدا ناامید نشوید که جز گروه کافران، کسی از رحمت خدا ناامید نمی‌شود». (یوسف، آیه ۸۷) این پیام بزرگ قرآنی باید سرلوحه زندگی فردی و اجتماعی ما باشد. در این ایام حزن، بهترین هدیه‌ای که می‌توانیم از مکتب حضرت زهرا(س) برگیریم، زنده نگه داشتن فرهنگ استغفار و امید به فضل بی‌پایان پروردگار است.